Rewitalizacja małych miast i miasteczek – jak przywrócić im życie

W obliczu narastających problemów demograficznych i gospodarczych, z jakimi mierzą się dziś liczne małe miasta i miasteczka, rewitalizacja przestaje być jedynie modnym hasłem – staje się koniecznością. Nie chodzi jednak o powierzchowne zmiany, takie jak odmalowane elewacje czy nowe chodniki. Rewitalizacja to proces głęboki i wielowymiarowy, mający na celu przywrócenie życia miejscom, które przez lata traciły swój charakter i znaczenie.

Głównym celem nie jest wyłącznie poprawa estetyki przestrzeni. Chodzi o odbudowę więzi społecznych, ożywienie lokalnej gospodarki oraz przywrócenie tożsamości kulturowej. To właśnie te elementy sprawiają, że ludzie chcą w danym miejscu mieszkać, pracować i – co najważniejsze – wracać.

Rewitalizacja to proces długofalowy – bardziej maraton niż sprint. I co równie ważne – nie da się go przeprowadzić w pojedynkę. Kluczowa jest współpraca wszystkich uczestników życia lokalnego:

• Mieszkańców – jako inicjatorów i odbiorców zmian,
• Samorządów – jako organizatorów i koordynatorów działań,
• Lokalnych przedsiębiorców – jako inwestorów i partnerów,
• Organizacji społecznych – jako animatorów życia kulturalnego i społecznego.

Wspólne działanie pozwala lepiej zrozumieć potrzeby konkretnego miejsca. Przykład? Jedno z miasteczek na Podkarpaciu, gdzie dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności zaniedbany rynek zamienił się w tętniące życiem centrum spotkań. To pokazuje, że rewitalizacja to nie tylko projekty, fundusze i harmonogramy – to przede wszystkim ludzie, relacje i zaufanie.

Prawdziwa zmiana zaczyna się od człowieka. Oczywiście, nowe drogi, stylowe latarnie i odnowione budynki są ważne. Ale to działania społeczne – takie jak:

• warsztaty,
• festiwale,
• lokalne inicjatywy edukacyjne,
• projekty międzypokoleniowe

– sprawiają, że mieszkańcy zaczynają czuć się częścią wspólnoty. Kiedy ludzie mają wpływ na to, co dzieje się wokół nich, chętniej się angażują. A to właśnie ta energia, pomysły i zaangażowanie mogą stać się iskrą, która rozpali życie w miasteczku na nowo.

No dobrze, ale co naprawdę decyduje o sukcesie rewitalizacji? Czy wystarczy nowy plac, kilka ławek i świeżo odmalowana kamienica, by ludzie wrócili? A może chodzi o coś więcej?

Oto kluczowe czynniki, które mogą przesądzić o powodzeniu procesu:

• Odbudowa lokalnej tożsamości – poprzez pielęgnowanie historii i tradycji,
• Tworzenie przestrzeni do spotkań i dialogu – miejsc, które sprzyjają integracji,
• Wspieranie wspólnego działania – angażowanie mieszkańców w procesy decyzyjne,
• Poprawa jakości życia – nie tylko wizualna, ale także społeczna i ekonomiczna.

Odpowiedzi na te pytania mogą zadecydować o przyszłości wielu miejsc, które dziś stoją na rozdrożu. Ale jeśli podejdziemy do tego mądrze, z wrażliwością i zaangażowaniem – jutro mogą znów tętnić życiem. I nadzieją.

Czym jest rewitalizacja małych miast i dlaczego jest potrzebna

Rewitalizacja małych miast i miasteczek to znacznie więcej niż tylko odnowione elewacje czy nowe chodniki. To złożony i niezbędny proces, który ma na celu przywrócenie życia tam, gdzie z czasem zaczęło ono gasnąć – zarówno w wymiarze społecznym, gospodarczym, jak i przestrzennym. Gdy lokalne zakłady upadają, centra miast pustoszeją, a infrastruktura popada w ruinę, działania rewitalizacyjne stają się koniecznością, a nie wyborem.

Wiele niewielkich miejscowości zmaga się dziś z bezrobociem, brakiem perspektyw dla młodych ludzi oraz narastającym poczuciem izolacji. Właśnie tutaj rewitalizacja może przynieść realną zmianę – przywrócić nadzieję, tchnąć nowe życie w zapomniane przestrzenie i sprawić, że mieszkańcy znów poczują się u siebie – zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie.

Ożywienie zdegradowanych obszarów to nie tylko kwestia estetyki. To mierzalne korzyści dla lokalnej gospodarki. Inwestycje w przestrzeń publiczną, wsparcie dla drobnych przedsiębiorców czy tworzenie nowych miejsc pracy przekładają się bezpośrednio na poprawę jakości życia. Przykład? Rynek w małym miasteczku po rewitalizacji może stać się atrakcją turystyczną, co oznacza większe dochody dla lokalnych firm.

Fundusze europejskie odgrywają kluczową rolę w finansowaniu takich przedsięwzięć. Dzięki nim możliwe jest wdrażanie kompleksowych działań, takich jak:

• renowacja budynków,
• tworzenie zielonych przestrzeni,
• realizacja programów aktywizujących mieszkańców.

Całościowe podejście daje szansę na trwałą, zrównoważoną zmianę, która nie kończy się na kosmetycznych poprawkach.

Ale… co może pójść nie tak? Jakie przeszkody mogą pojawić się na drodze do skutecznej rewitalizacji? I co zrobić, by nie była to tylko chwilowa poprawa, lecz prawdziwa, długofalowa transformacja? Odpowiedzi na te pytania są kluczowe, jeśli chcemy, by rewitalizacja naprawdę działała – i zostawiła po sobie coś więcej niż tylko nową kostkę brukową.

Skala degradacji i wyzwania rozwojowe małych miast

Degradacja małych miast to problem wielowarstwowy. Często zaczyna się niewinnie – zamknięcie lokalnego zakładu, odpływ młodych ludzi do większych ośrodków, brak inwestycji. Z czasem centra pustoszeją, drogi niszczeją, a mieszkańcy czują się coraz bardziej zapomniani.

W takiej sytuacji rewitalizacja przestaje być luksusem – staje się koniecznością. I nie chodzi tu tylko o nowe latarnie czy świeżą farbę na ścianach. Chodzi o działania, które realnie wpływają na codzienne życie, takie jak:

• modernizacja budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej,
• tworzenie przyjaznych przestrzeni publicznych,
• projekty społeczne wspierające integrację i aktywność mieszkańców.

Warto zadać sobie pytanie: co mogą zrobić lokalne władze, by skutecznie przeciwdziałać degradacji? Czy istnieją sprawdzone modele z innych krajów, które można by zaadaptować? Poszukiwanie odpowiedzi może otworzyć drzwi do trwałych i efektywnych rozwiązań, a nawet zainspirować do stworzenia własnych, unikalnych metod działania.

Rola rewitalizacji w przywracaniu funkcji społecznych i gospodarczych

Rewitalizacja to nie tylko lifting przestrzeni miejskiej. To przede wszystkim odbudowa relacji międzyludzkich i lokalnej tożsamości. Przywracając funkcje społeczne i gospodarcze zdegradowanym miejscom, tworzymy solidne fundamenty pod rozwój, z którego korzystają wszyscy – od seniorów po młodzież.

Nowe miejsca spotkań, domy kultury, lokalne targowiska – to nie tylko infrastruktura. To przestrzenie sprzyjające integracji i budowaniu wspólnoty. Od strony gospodarczej rewitalizacja może stać się motorem napędowym lokalnej przedsiębiorczości. Przykład? Opuszczona fabryka przekształcona w inkubator przedsiębiorczości – projekt, który przyciąga młodych ludzi z pomysłami i energią do działania. I co najważniejsze – zostają, zamiast wyjeżdżać.

Fundusze unijne otwierają drzwi do realizacji takich inicjatyw, które w innym przypadku pozostałyby tylko w sferze marzeń. Dzięki nim można zmienić oblicze miasta – nie tylko wizualnie, ale też społecznie i ekonomicznie. I to na lata.

Co konkretnie zyskujemy dzięki rewitalizacji? Oprócz poprawy estetyki otoczenia, to przede wszystkim:

• większe poczucie bezpieczeństwa,
• silniejsze zaangażowanie mieszkańców,
• rozwój lokalnej przedsiębiorczości,
• wzrost atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej miasta.

A jeśli chcemy pójść o krok dalej? Warto postawić na projekty partycypacyjne, w których to sami mieszkańcy współtworzą wizję swojej okolicy. Takie podejście sprawia, że rewitalizacja staje się wspólnym dziełem, a nie tylko inwestycją. A to właśnie takie inicjatywy mają największą szansę na trwały sukces.

Planowanie i zarządzanie procesem rewitalizacji

Efektywne planowanie i zarządzanie rewitalizacją obszarów to znacznie więcej niż opracowanie dokumentu strategicznego. To proces wymagający uważnego słuchania, cierpliwości i szacunku dla lokalnych społeczności. Każde miejsce ma swoją historię, problemy i – co najważniejsze – potencjał, który należy odkryć i wykorzystać.

Nie istnieje jedno uniwersalne rozwiązanie. Rewitalizacja musi być dostosowana do specyfiki danego obszaru, jego mieszkańców i lokalnych realiów. Kluczowym elementem tego procesu jest współdziałanie. Mieszkańcy, liderzy lokalni i organizacje społeczne najlepiej znają swoje otoczenie. Ich zaangażowanie jest niezbędne, by zmiany były trwałe i akceptowane.

Wspólne działania to nie tylko szansa na poprawę jakości życia, ale również na budowanie silnej wspólnoty, która przetrwa próbę czasu.

Programy rewitalizacji gmin jako podstawa działań lokalnych

Programy rewitalizacji małych miast pełnią funkcję drogowskazów – wskazują aktualną sytuację, cele oraz sposoby ich osiągnięcia. To właśnie w tych dokumentach określa się obszary wymagające interwencji oraz planuje konkretne działania, które mogą przywrócić im życie i funkcjonalność.

Przykład z województwa łódzkiego pokazuje, jak skuteczny program rewitalizacji może odmienić przestrzeń – zaniedbany rynek stał się centrum lokalnej aktywności. Takie dokumenty:

• ułatwiają pozyskiwanie funduszy zewnętrznych,
• umożliwiają efektywne zarządzanie lokalnymi zasobami,
• angażują społeczność w działania na rzecz wspólnego dobra.

Bez planu nie ma rewitalizacji. To fundament, na którym można budować przyszłość lokalnych społeczności.

Zdegradowane obszary miejskie i wiejskie – identyfikacja i diagnoza

Identyfikacja zdegradowanych obszarów to pierwszy i niezbędny krok w procesie rewitalizacji. Nie ogranicza się on jedynie do oceny stanu infrastruktury – diagnoza musi być kompleksowa i obejmować również problemy społeczne, takie jak:

• wysokie bezrobocie,
• społeczne wykluczenie,
• ograniczony dostęp do usług publicznych.

Przykład z Podkarpacia pokazuje, że największym problemem jednej z wsi była izolacja komunikacyjna. To właśnie ten wniosek stał się punktem wyjścia do opracowania planu rewitalizacji skoncentrowanego na poprawie dostępności.

Pogłębiona analiza lokalnych potrzeb pozwala zaprojektować działania, które są trafne, skuteczne i przynoszą realne efekty.

Rola Modelowej Rewitalizacji Miast i Regionów Rewitalizacji

Program Modelowa Rewitalizacja Miast oferuje nie tylko wsparcie, ale także konkretne narzędzia, które umożliwiają gminom skuteczne i nowoczesne działanie. Dzięki niemu samorządy mogą wdrażać innowacyjne metody w zakresie:

• planowania przestrzennego,
• aktywizacji społecznej,
• zarządzania projektami rewitalizacyjnymi.

Z kolei program Regiony Rewitalizacji koncentruje się na rozwijaniu kompetencji lokalnych zespołów – od diagnozy, przez planowanie, aż po realizację działań. Oba programy łączy wspólny cel:

Zwiększenie skuteczności i samodzielności lokalnych społeczności.

Dzięki takim inicjatywom rewitalizacja przestaje być jednorazowym projektem. Staje się długofalowym, przemyślanym procesem opartym na współpracy. Zmienia nie tylko przestrzeń, ale również relacje międzyludzkie. A przecież właśnie o to chodzi – o trwałą zmianę, która zaczyna się od ludzi.

Kluczowe elementy skutecznej rewitalizacji

Rewitalizacja małych miast i miasteczek to nie tylko wyzwanie – to złożony proces, który wymaga znacznie więcej niż dobrego planu. Kluczowe są: zaangażowanie wielu stron, współpraca i elastyczność. Co decyduje o powodzeniu? Przede wszystkim:

• Aktywna społeczność lokalna – mieszkańcy znają najlepiej potrzeby swojej okolicy.
• Stabilne źródła finansowania – bez nich nawet najlepsze pomysły nie zostaną zrealizowane.
• Ścisła współpraca z partnerami – zarówno publicznymi, jak i prywatnymi.

Każda miejscowość ma swoją unikalną tożsamość, dlatego działania muszą być dostosowane do lokalnych realiów. Tylko wtedy można w pełni wykorzystać potencjał miejsca i osiągnąć trwałe rezultaty.

Bez udziału mieszkańców nie ma skutecznej rewitalizacji. To oni najlepiej rozumieją lokalne potrzeby i powinni mieć realny wpływ na podejmowane decyzje. Przykład? W jednym z dolnośląskich miasteczek to właśnie mieszkańcy zaprojektowali nowy rynek. Efekt?

• Większa akceptacja zmian,
• Chętniejsze korzystanie z nowej przestrzeni,
• Wzmocnienie więzi społecznych,
• Poczucie odpowiedzialności za wspólne otoczenie.

Odpowiednie finansowanie to fundament. Współpraca między samorządami, organizacjami pozarządowymi i sektorem prywatnym umożliwia:

• Skuteczne ubieganie się o środki krajowe i unijne,
• Realizację projektów w sposób kompleksowy,
• Unikanie działań punktowych i niespójnych.

A co jeszcze może pomóc? Czy istnieją innowacyjne podejścia, które lepiej odpowiedzą na lokalne potrzeby i wyzwania? Warto się nad tym zastanowić.

Rewitalizacja społeczna – integracja i poprawa jakości życia

Rewitalizacja społeczna to serce całego procesu. Chodzi o ludzi – ich relacje, codzienne funkcjonowanie i poczucie wspólnoty. Celem nie jest wyłącznie poprawa warunków mieszkaniowych, ale przede wszystkim:

• Odbudowa więzi społecznych,
• Przeciwdziałanie wykluczeniu,
• Wzmacnianie tożsamości lokalnej.

Krajowe Centrum Wiedzy o Rewitalizacji pełni tu rolę przewodnika, oferując sprawdzone rozwiązania i inspiracje możliwe do wdrożenia lokalnie.

Integracja społeczna działa jak spoiwo – łączy ludzi wokół wspólnych spraw. Przykłady działań:

• Spotkania sąsiedzkie,
• Warsztaty tematyczne,
• Wydarzenia kulturalne,
• Międzypokoleniowe projekty – np. warsztaty rękodzielnicze na Podkarpaciu, gdzie seniorzy i młodzież wspólnie tworzyli i budowali relacje.

Co jeszcze można zrobić, by pogłębić rewitalizację społeczną? Jaką rolę mogą odegrać lokalne instytucje kultury, szkoły i organizacje pozarządowe w budowaniu silnych, zintegrowanych społeczności? Pytań jest wiele – i każde z nich zasługuje na odpowiedź.

Rewitalizacja infrastrukturalna – modernizacja przestrzeni i budynków

To najbardziej widoczna część rewitalizacji. Remonty budynków, przebudowa ulic, modernizacja placów i skwerów – wszystko to zmienia krajobraz miasta. Ale nie chodzi tylko o estetykę. Równie ważne są:

• Funkcjonalność przestrzeni,
• Komfort życia mieszkańców,
• Dostosowanie do lokalnych potrzeb.

Działania rewitalizacyjne mogą obejmować m.in.:

• Renowację zabytkowych kamienic,
• Tworzenie zielonych stref wypoczynku,
• Wdrażanie energooszczędnych rozwiązań – np. panele słoneczne, systemy odzysku wody deszczowej.

Współpraca z lokalnymi architektami i firmami budowlanymi pozwala tworzyć projekty, które są realistyczne, funkcjonalne i zgodne z lokalnym kontekstem.

Jakie jeszcze innowacje technologiczne mogą usprawnić rewitalizację infrastruktury? I co ważniejsze – jakie długofalowe korzyści (ekonomiczne, społeczne, środowiskowe) mogą z tego wyniknąć dla lokalnych społeczności?

Rewitalizacja z udziałem mieszkańców – partycypacja i współodpowiedzialność

Rewitalizacja z udziałem mieszkańców to podejście, które stawia ludzi w centrum zmian. Partycypacja społeczna zwiększa skuteczność działań, buduje zaufanie i poczucie współodpowiedzialności. Krajowe Centrum Wiedzy wspiera takie inicjatywy, oferując narzędzia i wiedzę potrzebną do skutecznego angażowania społeczności.

Zaangażowanie obywateli to coś więcej niż formalne konsultacje. To realny wpływ na decyzje dotyczące ich otoczenia. Przykładowe formy partycypacji:

• Otwarte spotkania i debaty,
• Panele obywatelskie,
• Budżety partycypacyjne,
• Wspólne projektowanie przestrzeni – np. rewitalizacja parku miejskiego, gdzie mieszkańcy decydowali o rozmieszczeniu ławek, oświetlenia i placu zabaw.

Efekt? Większe zadowolenie mieszkańców i poczucie, że to naprawdę ich miejsce.

Jakie jeszcze formy partycypacji mogą jeszcze bardziej zaktywizować mieszkańców? Jakie mechanizmy warto wdrożyć, by rewitalizacja była nie tylko technicznym procesem, ale też społecznym sukcesem? Warto o tym rozmawiać – i działać.

Finansowanie działań rewitalizacyjnych

Skuteczna rewitalizacja nie jest możliwa bez odpowiedniego finansowania. Choć pomysłów na ożywienie zdegradowanych przestrzeni nie brakuje, to bez solidnego zaplecza budżetowego trudno je zrealizować. Na szczęście zarówno samorządy, jak i lokalne stowarzyszenia mogą korzystać z różnych źródeł wsparcia – zarówno krajowych, jak i unijnych. To właśnie środki unijne często stanowią fundament skutecznych działań rewitalizacyjnych.

Fundusze europejskie mają ogromny wpływ na jakość i skalę realizowanych projektów. Dzięki nim możliwa jest nie tylko modernizacja infrastruktury – jak remonty ulic, placów czy budynków – ale również inwestycje w kapitał społeczny. Przykładowe działania to:

• organizacja warsztatów i wydarzeń kulturalnych,
• realizacja programów integracyjnych,
• tworzenie przestrzeni do aktywności społecznej,
• rewitalizacja rynków i placów z funkcją społeczną (np. koncerty, jarmarki, festyny).

Skąd jednak pozyskać te środki? Jakie programy i mechanizmy mogą wesprzeć gminy i organizacje w zdobywaniu funduszy? Odpowiedzi na te pytania są kluczowe, jeśli chcemy mówić o rewitalizacji, która realnie wpływa na codzienne życie mieszkańców.

Fundusze europejskie na rewitalizację – dostępne źródła i mechanizmy

Unijne fundusze to motor napędowy lokalnych projektów rewitalizacyjnych. Ich największą zaletą jest elastyczność – można je dostosować do konkretnych potrzeb społeczności lokalnych, niezależnie od tego, czy chodzi o odnowienie parku, czy aktywizację osób bezrobotnych.

Mechanizmy finansowania z Unii Europejskiej koncentrują się na przywracaniu życia społecznego i gospodarczego w zaniedbanych rejonach. W praktyce oznacza to możliwość finansowania zarówno infrastruktury, jak i projektów społecznych. Przykładowe działania obejmują:

• budowę i modernizację chodników, oświetlenia, placów zabaw,
• tworzenie centrów integracji społecznej,
• organizację kursów i szkoleń dla młodzieży,
• wsparcie dla seniorów i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym.

Takie działania nie tylko poprawiają jakość życia mieszkańców, ale również wzmacniają więzi społeczne i budują poczucie wspólnoty.

Jeśli zastanawiasz się, które projekty mają szansę na dofinansowanie lub jak najlepiej wykorzystać dostępne środki, pamiętaj: zrozumienie zasad działania funduszy to pierwszy krok do skutecznej rewitalizacji – szczególnie w mniejszych miejscowościach, gdzie każda złotówka ma ogromne znaczenie.

Program Pomoc Techniczna 2014–2020 – wsparcie doradcze i konkursowe

Program Pomoc Techniczna 2014–2020 to nie tylko źródło finansowania, ale przede wszystkim kompleksowe wsparcie merytoryczne dla gmin. Dzięki niemu samorządy zyskują dostęp do wiedzy, narzędzi i ekspertów, którzy pomagają skutecznie planować i realizować projekty rewitalizacyjne.

W ramach Regionalnych Programów Operacyjnych dostępne są dwa główne typy wsparcia:

• Doradztwo – pomoc specjalistów w zakresie planowania przestrzennego, analiz społecznych, zarządzania projektami,
• Konkursy grantowe – umożliwiające zdobycie dodatkowych środków na konkretne działania rewitalizacyjne.

Jak wygląda to w praktyce? Przykładowo, jedna z gmin – korzystając z doradztwa w ramach programu – zaplanowała kompleksową rewitalizację osiedla z wielkiej płyty. Projekt uwzględniał nie tylko remonty, ale również potrzeby mieszkańców, takie jak przestrzenie wspólne, zieleń czy miejsca spotkań. Dzięki takim narzędziom możliwe jest wdrażanie innowacyjnych rozwiązań, które realnie zmieniają lokalną rzeczywistość.

Przestrzenne i funkcjonalne kierunki rewitalizacji

Rewitalizacja to znacznie więcej niż tylko odświeżenie elewacji czy remont ulic. To złożony proces transformacji, który – jeśli przeprowadzony z wizją – może tchnąć nowe życie w całe dzielnice. Kluczowe jest, aby odnowa przestrzeni była nie tylko estetyczna, ale przede wszystkim funkcjonalna, zrównoważona i oparta na dialogu z mieszkańcami. To właśnie oni najlepiej znają swoje potrzeby i oczekiwania.

Uwzględnienie różnorodnych potrzeb lokalnych społeczności jest warunkiem stworzenia przestrzeni, które będą nie tylko atrakcyjne wizualnie, ale również bezpieczne, praktyczne i sprzyjające integracji. Efektem takich działań jest:

• poprawa jakości życia mieszkańców,
• wzrost aktywności lokalnej gospodarki,
• przyciąganie inwestorów,
• zwiększenie atrakcyjności turystycznej.

W jakim kierunku warto więc podążać, by rewitalizacja była skuteczna i długofalowa? Czy nowoczesne rozwiązania mogą nadać jej nową jakość i zwiększyć efektywność?

Rewitalizacja poprzemysłowych i powojskowych terenów

Opuszczone fabryki, magazyny czy dawne koszary, jeszcze niedawno zapomniane, dziś mogą stać się kluczowymi punktami miejskiej transformacji. Rewitalizacja zdegradowanych obszarów to nie tylko ich odnowienie, ale przede wszystkim szansa na nadanie im nowych funkcji – społecznych, kulturalnych czy biznesowych – zgodnych z potrzebami mieszkańców i potencjałem miejsca.

Modernizacja infrastruktury to dopiero początek. Potrzebna jest wizja i kreatywność. Przykładem może być stara fabryka przekształcona w centrum innowacji lub przestrzeń coworkingową. Takie projekty:

• łączą historię z nowoczesnością,
• przyciągają inwestorów,
• tworzą nowe miejsca pracy,
• wzmacniają lokalne społeczności.

Jakie strategie warto wdrożyć, by skutecznie ożywić te tereny? Czy technologie smart city, zielone rozwiązania i zrównoważone planowanie mogą pomóc w nadaniu im nowej tożsamości?

Rewitalizacja historycznych obiektów i ochrona dziedzictwa kulturowego

Zabytki to nie tylko architektura – to nośniki historii, tożsamości i wspólnej pamięci. Dlatego rewitalizacja obszarów historycznych wymaga szczególnej troski. Celem jest zachowanie ich unikalnego charakteru przy jednoczesnym dostosowaniu do współczesnych potrzeb.

Odrestaurowane obiekty mogą zyskać nowe funkcje, takie jak:

• centra kultury,
• instytucje edukacyjne,
• atrakcje turystyczne.

Przykład? Stary ratusz przekształcony w nowoczesną bibliotekę multimedialną. Takie działania:

• chronią dziedzictwo kulturowe,
• wspierają lokalną gospodarkę,
• wzmacniają więzi społeczne.

Jakie modele zarządzania sprawdzają się najlepiej w takich projektach? Jak znaleźć równowagę między ochroną wartości historycznych a nowoczesnym użytkowaniem przestrzeni?

Rewitalizacja przestrzeni publicznych – place, ulice, parki

Przestrzenie publiczne – place, ulice, parki – to serce codziennego życia miasta. To miejsca spotkań, odpoczynku, aktywności i kultury. Ich rewitalizacja ma kluczowe znaczenie nie tylko dla estetyki, ale przede wszystkim dla jakości życia mieszkańców i budowania wspólnoty.

Odnawianie tych przestrzeni to szansa na wdrożenie rozwiązań, które:

• sprzyjają integracji społecznej,
• zachęcają do aktywności fizycznej,
• wspierają edukację i rozwój.

Inspirujący przykład? Zaniedbany skwer przekształcony w park sensoryczny – dostępny dla wszystkich, niezależnie od wieku czy sprawności. To pokazuje, jak wiele można osiągnąć dzięki przemyślanej rewitalizacji.

Jakie innowacyjne podejścia – od projektowania partycypacyjnego po wykorzystanie nowoczesnych technologii – mogą sprawić, że przestrzenie publiczne staną się jeszcze bardziej atrakcyjne? I jakie korzyści społeczne oraz ekonomiczne mogą z tego wyniknąć?

Rewitalizacja a zrównoważony rozwój

Rewitalizacja małych miast to nie tylko estetyczna poprawa przestrzeni publicznej, ale przede wszystkim strategiczny proces wspierający zrównoważony rozwój. Oznacza to działania, które uwzględniają zarówno ochronę środowiska, jak i potrzeby lokalnych społeczności. Celem jest trwała poprawa jakości życia mieszkańców, oparta na nowoczesnych, ekologicznych i społecznie odpowiedzialnych rozwiązaniach.

Jak wygląda to w praktyce? Przykładem są elementy zielonej infrastruktury, takie jak:

• Kieszonkowe parki – małe, zielone przestrzenie w gęsto zabudowanych obszarach, które poprawiają estetykę i mikroklimat.
• Zielone dachy – pokrycia budynków roślinnością, które izolują termicznie i redukują efekt miejskiej wyspy ciepła.
• Ogrody deszczowe – systemy retencji wody opadowej, które wspierają gospodarkę wodną i ograniczają ryzyko podtopień.

Te rozwiązania nie tylko upiększają przestrzeń, ale również:

• Oczyszczają powietrze i poprawiają jego jakość.
• Obniżają temperaturę w upalne dni.
• Tłumią hałas i zwiększają komfort życia.

Równolegle wdrażane są nowoczesne technologie, takie jak inteligentne systemy zarządzania energią czy termomodernizacja budynków. Pozwalają one zmniejszyć zużycie energii i emisję CO₂, co przekłada się na niższe rachunki i większą niezależność energetyczną.

Jakie jeszcze działania mogą uczynić rewitalizację bardziej zrównoważoną? Czy mieszkańcy są gotowi na taką transformację? I jakie długofalowe korzyści może przynieść ten kierunek zmian?

Zielona infrastruktura i energooszczędność w rewitalizowanych obszarach

Nowoczesna rewitalizacja opiera się na dwóch filarach: zielonej infrastrukturze i energooszczędnych technologiach. To one tworzą fundament przyjaznych, zdrowych i funkcjonalnych przestrzeni miejskich.

Elementy zieleni miejskiej, takie jak drzewa przy ulicach, parki czy ogrody wertykalne:

• Poprawiają mikroklimat i jakość powietrza.
• Wpływają pozytywnie na zdrowie psychiczne i fizyczne mieszkańców.
• Tworzą spójną sieć ekologiczną – tzw. zielone korytarze, łączące różne obszary miasta.

W zakresie energooszczędności coraz częściej stosuje się:

• Nowoczesne systemy grzewcze, np. pompy ciepła.
• Oświetlenie LED, które zużywa mniej energii.
• Panele fotowoltaiczne, pozwalające na produkcję własnej energii.

Przykład z województwa łódzkiego: dzięki zastosowaniu pomp ciepła i solidnej izolacji, koszty ogrzewania spadły aż o 40%. To realna oszczędność i korzyść dla środowiska.

Warto również rozważyć wdrożenie technologii przyszłości, takich jak:

• Inteligentne systemy zarządzania energią, które optymalizują zużycie.
• Magazyny energii, zwiększające niezależność energetyczną.
• Automatyczne sterowanie oświetleniem, dostosowujące się do warunków zewnętrznych.

Jak te rozwiązania wpłyną na codzienne życie mieszkańców? Czy będą ułatwieniem, czy może wyzwaniem?

Certyfikaty LEED i ekologiczne standardy budownictwa

Certyfikaty ekologiczne, takie jak LEED (Leadership in Energy and Environmental Design), stają się coraz ważniejszym elementem rewitalizacji. To nie tylko prestiż, ale przede wszystkim potwierdzenie spełnienia wysokich standardów w zakresie:

• Efektywności energetycznej.
• Jakości powietrza wewnętrznego.
• Gospodarowania zasobami w sposób odpowiedzialny.

Dla samorządów i inwestorów oznacza to:

• Wzrost wartości nieruchomości.
• Lepszy wizerunek miasta.
• Możliwość pozyskania funduszy i inwestorów.

W mniejszych miastach wdrażanie standardów LEED czy BREEAM może być impulsem do rozwoju. Przykład? Słupsk – jedno z pierwszych miast w Polsce, które zastosowało ekologiczne standardy w rewitalizacji budynków publicznych.

Warto również rozważyć inne systemy certyfikacji, takie jak:

• WELL – skupiający się na zdrowiu i dobrostanie użytkowników budynków.
• DGNB – niemiecki system oceny zrównoważonego budownictwa.
• HQE – francuski standard promujący jakość środowiskową budynków.

Jak ich wdrożenie może zmienić sposób postrzegania miasta przez mieszkańców i inwestorów? Czy stanie się to nowym standardem w planowaniu przestrzennym?

Integracja z transportem publicznym i mobilnością miejską

Skuteczna rewitalizacja nie może pomijać kwestii mobilności miejskiej. Integracja z transportem publicznym oraz rozwój infrastruktury dla pieszych i rowerzystów to klucz do tworzenia zrównoważonych i dostępnych miast.

W praktyce oznacza to:

• Tworzenie stref niskiej emisji, ograniczających ruch samochodowy.
• Budowę ścieżek rowerowych i bezpiecznych tras pieszych.
• Rozwój węzłów przesiadkowych, ułatwiających zmianę środka transportu.
• Systemy rowerów miejskich, wspierające mikromobilność.

Jaworzno to przykład miasta, które skutecznie wdrożyło te rozwiązania – postawiło na elektryczne autobusy i zintegrowane planowanie przestrzenne. Efekty?

• Mniej korków.
• Czystsze powietrze.
• Wyższy komfort życia mieszkańców.

Co dalej? Czy przyszłość należy do autonomicznych pojazdów, mikromobilności, a może do rozwiązań, które dopiero się pojawią? Jak miasta mogą jeszcze lepiej połączyć transport publiczny z rewitalizowanymi przestrzeniami?

Społeczne i gospodarcze efekty rewitalizacji

Rewitalizacja małych miast to znacznie więcej niż tylko odnowienie elewacji czy wymiana nawierzchni ulic. To proces, który potrafi tchnąć życie w zapomniane dzielnice i przywrócić mieszkańcom poczucie przynależności. Czasem wystarczy kilka dobrze zaplanowanych zmian, by ludzie znów poczuli, że to ich miejsce – ich dom.

Ożywienie społeczności lokalnych często idzie w parze z rozwojem przedsiębiorczości. To oznacza nie tylko nowe miejsca pracy, ale również większe zainteresowanie inwestorów i – co najważniejsze – poprawę jakości codziennego życia. Miasta zyskują nową energię, opartą na współpracy, zaangażowaniu obywateli i zrównoważonym rozwoju.

Co konkretnie się zmienia? Jakie działania mogą jeszcze bardziej wzmocnić pozytywne efekty rewitalizacji? Odpowiedzi znajdziesz poniżej.

Wpływ na lokalną gospodarkę i rynek pracy

Rewitalizacja działa jak katalizator dla lokalnej gospodarki i rynku pracy. Odnowione przestrzenie miejskie przyciągają inwestorów, a poprawiona infrastruktura sprzyja rozwojowi małych i średnich przedsiębiorstw.

Przykład z życia: w jednym z miast województwa łódzkiego, po modernizacji rynku, w ciągu zaledwie roku powstało kilkanaście nowych punktów usługowych. To nie teoria – to realne efekty dobrze przemyślanej strategii rewitalizacyjnej.

Kluczową rolę odgrywają tu fundusze unijne, które umożliwiają nie tylko odnowienie budynków, ale również tworzenie nowoczesnych przestrzeni wspierających rozwój, takich jak:

• Coworkingi – miejsca pracy dla freelancerów i małych firm, sprzyjające współpracy i wymianie pomysłów,
• Inkubatory przedsiębiorczości – wspierające start-upy i młodych przedsiębiorców,
• Centra aktywności lokalnej – przestrzenie integrujące społeczność i wspierające inicjatywy oddolne.

Warto również rozważyć innowacyjne modele współpracy międzysektorowej, łączące samorządy, organizacje pozarządowe i biznes. Takie partnerstwa mogą znacząco zwiększyć skuteczność działań rewitalizacyjnych. Eksperymentowanie z nowymi formami współpracy to szansa na trwałą zmianę.

Rozwój turystyki dzięki odnowionym przestrzeniom

Odnowione przestrzenie publiczne stają się nową wizytówką miasta. Przyciągają turystów, budują pozytywny wizerunek i ożywiają lokalną gospodarkę. Turystyka to jeden z najbardziej widocznych efektów rewitalizacji – szczególnie tam, gdzie udało się przywrócić blask zabytkom, rynkom czy parkom miejskim.

Korzyści z tego czerpią nie tylko odwiedzający, ale przede wszystkim lokalni przedsiębiorcy:

• Właściciele kawiarni i restauracji – zyskują nowych klientów,
• Przewodnicy turystyczni – mogą rozwijać ofertę usług,
• Organizatorzy wydarzeń kulturalnych – mają większe możliwości promocji i dotarcia do odbiorców.

Rewitalizacja to również tworzenie przestrzeni do życia – miejsc, gdzie odbywają się koncerty, jarmarki, festyny. Takie wydarzenia:

• budują lokalną tożsamość,
• przyciągają nie tylko turystów, ale też potencjalnych nowych mieszkańców,
• sprawiają, że małe miasta stają się bardziej otwarte, dynamiczne i pełne życia.

Aby jeszcze bardziej zwiększyć potencjał turystyczny, warto sięgnąć po nowoczesne technologie:

• aplikacje mobilne z przewodnikami i trasami spacerowymi,
• wirtualne spacery po mieście,
• interaktywne mapy z atrakcjami i historią miejsc.

To skuteczny sposób na dotarcie do młodszych odbiorców i tych, którzy szukają unikalnych doświadczeń.

Poprawa bezpieczeństwa i zdrowia publicznego

Rewitalizacja to także realna poprawa bezpieczeństwa i zdrowia publicznego. Lepsze oświetlenie, monitoring, przebudowa zaniedbanych ulic – wszystko to sprawia, że mieszkańcy czują się pewniej. W wielu miastach już w pierwszych miesiącach po zakończeniu prac odnotowano spadek drobnych przestępstw.

To jednak tylko część obrazu. Równie ważne są działania społeczne, takie jak:

• warsztaty i spotkania sąsiedzkie,
• wspólne inicjatywy mieszkańców,
• projekty integrujące różne grupy społeczne.

To właśnie one budują więzi międzyludzkie, które mają ogromny wpływ na zdrowie – zarówno psychiczne, jak i fizyczne.

Rewitalizowane przestrzenie zachęcają do ruchu, spotkań i aktywności. Stają się naturalnym środowiskiem dla zdrowego stylu życia – a to przecież bezcenne.

Jak jeszcze można wspierać ten pozytywny trend? Warto aktywnie angażować mieszkańców w planowanie przestrzeni. Kiedy czują, że mają wpływ, rośnie ich poczucie odpowiedzialności. A wraz z nim – bezpieczeństwo i troska o wspólne dobro.

Wsparcie instytucjonalne i edukacyjne

Skuteczna rewitalizacja mniejszych miast nie jest możliwa bez solidnego zaplecza instytucjonalnego i edukacyjnego. W takich miejscowościach często brakuje nie tylko środków finansowych, ale również odpowiednich kompetencji. Problemy są złożone, a ich rozwiązanie wymaga wiedzy, doświadczenia i zaangażowania.

Dlatego kluczowe jest zapewnienie samorządom dostępu do wsparcia – zarówno organizacyjnego, jak i merytorycznego. To fundament skutecznych działań. Edukacja i aktywne włączanie mieszkańców nie są jedynie narzędziami – to katalizatory zmian. Dzięki współpracy z instytucjami lokalne władze mogą lepiej rozumieć potrzeby społeczności i planować działania, które mają realny sens.

Kooperacja z uczelniami, organizacjami pozarządowymi (NGO) czy ośrodkami szkoleniowymi otwiera przed mieszkańcami nowe możliwości rozwoju. Uczą się oni konkretnych umiejętności – od urbanistyki po zarządzanie projektami społecznymi – co przekłada się na:

• większe zaangażowanie obywatelskie,
• wzrost poczucia sprawczości,
• aktywniejszy udział w życiu lokalnym,
• lepsze zrozumienie procesów rewitalizacyjnych.

Przykładem mogą być warsztaty z planowania miejskiego prowadzone przez lokalne NGO – potrafią one przemienić biernych obserwatorów w aktywnych uczestników życia miasta. Ale czy to wystarcza? Może warto pójść krok dalej i wykorzystać cyfrowe narzędzia – aplikacje, platformy, dane – jako kluczowe elementy wsparcia?

Krajowe Centrum Wiedzy o Rewitalizacji – źródło wiedzy i dobrych praktyk

Krajowe Centrum Wiedzy o Rewitalizacji to nie tylko platforma edukacyjna – to kompas dla samorządów i wszystkich, którzy chcą działać na rzecz odnowy miast. Oferuje ono:

• teoretyczne podstawy rewitalizacji,
• konkretne przykłady działań,
• gotowe rozwiązania do wdrożenia,
• inspiracje oparte na sprawdzonych praktykach.

To prawdziwa skarbnica wiedzy – pomysły, które zadziałały w innych miejscach, mogą sprawdzić się również lokalnie. Centrum promuje nowoczesne podejście do rewitalizacji, obejmujące:

• planowanie z udziałem mieszkańców,
• analizę danych przestrzennych,
• innowacyjne metody zarządzania projektami.

Dzięki temu samorządy mogą unikać kosztownych błędów i korzystać z doświadczeń innych. Ale czy to wystarczające? Może warto rozważyć stworzenie regionalnych centrów wiedzy – bliższych lokalnym realiom, bardziej dostępnych i lepiej dopasowanych do specyfiki danego miejsca?

Rola partycypacji obywatelskiej i edukacji w procesie rewitalizacji

Bez aktywnego udziału mieszkańców nie ma mowy o skutecznej rewitalizacji. To nie slogan – to fakt. Upowszechnienie procesów rewitalizacyjnych poprzez partycypację i edukację to nie chwilowy trend, ale konieczność. Gdy ludzie mają wpływ na to, co dzieje się wokół nich, rośnie ich:

• zaangażowanie,
• poczucie odpowiedzialności,
• chęć do działania.

Partycypacja to nie tylko konsultacje – to współtworzenie. Dobrym przykładem są budżety obywatelskie, w ramach których mieszkańcy decydują, na co przeznaczyć część miejskich środków. A edukacja? Zwłaszcza ta skierowana do młodszych pokoleń, to inwestycja w przyszłość. Buduje fundamenty świadomego społeczeństwa.

Jednak czy to wystarcza? Może warto sięgnąć po nowe, bardziej angażujące formy uczestnictwa? Przykłady takich działań to:

• gry miejskie,
• hackathony społeczne,
• interaktywne platformy online.

Takie inicjatywy mogą tchnąć nowe życie w lokalne społeczności. Sprawiają, że rewitalizacja przestaje być urzędowym obowiązkiem, a staje się wspólną przygodą – czymś, co naprawdę łączy ludzi.

Przykłady i dobre praktyki z Polski

W Polsce nie brakuje inspirujących przykładów rewitalizacji małych miast. Co istotne – te historie to nie tylko opowieści o remontach i nowej infrastrukturze. To przede wszystkim dowód na to, że prawdziwa zmiana zaczyna się od ludzi – ich zaangażowania, pomysłowości i chęci działania.

Przykładem może być Pleszew, gdzie odnowa przestrzeni miejskiej poszła w parze z ożywieniem społecznym. Mieszkańcy zaczęli działać razem, a lokalna gospodarka nabrała tempa. To pokazuje, że rewitalizacja może być impulsem do szeroko zakrojonych zmian społecznych.

Różnorodne przykłady z całego kraju udowadniają jedno – nie istnieje jeden, uniwersalny przepis na sukces. Każda miejscowość to inna opowieść, inne potrzeby i inne zasoby. W Pleszewie postawiono na integrację społeczną i poprawę jakości życia – i to się opłaciło. Ludzie zaczęli się angażować, brać sprawy w swoje ręce. To pokazuje, że rewitalizacja to nie tylko inwestycje w budynki i chodniki, ale przede wszystkim inwestycja w relacje i codzienność mieszkańców.

Warto więc zadać sobie pytanie: które inne miasta mogą pójść tą drogą? Jakie nowe, może nawet nieoczywiste pomysły można wdrożyć, by tchnąć życie w mniejsze miejscowości? Bo przecież każda z nich ma potencjał, by znów stać się miejscem tętniącym energią.

Pleszew i inne miasta – inspirujące modele rewitalizacji

Pleszew to dowód na to, że nawet niewielkie miasto może stać się liderem pozytywnych zmian. Rewitalizacja objęła tam nie tylko przestrzeń – place, ulice, skwery – ale przede wszystkim ludzi. Zorganizowano projekty społeczne, które łączyły mieszkańców i zachęcały do wspólnego działania.

Efekt? Miasto zyskało nie tylko nowy wygląd, ale też nową tożsamość i energię społeczną.

To, co wyróżnia Pleszew, to umiejętność wykorzystania dostępnych zasobów – zarówno finansowych, jak i społecznych. Kluczowe było tu współdziałanie trzech filarów:

• samorządu lokalnego, który koordynował działania i zapewniał wsparcie organizacyjne,
• organizacji pozarządowych, które wnosiły doświadczenie i innowacyjne podejście,
• mieszkańców, którzy aktywnie uczestniczyli w procesie zmian.

Dzięki tej współpracy udało się stworzyć przestrzeń odpowiadającą na realne potrzeby lokalnej społeczności. To podejście – oparte na współdziałaniu i zaufaniu – może być inspiracją dla innych miast, które szukają trwałych i skutecznych rozwiązań rewitalizacyjnych.

Warto się zastanowić: które elementy tego modelu można przenieść gdzie indziej? Możliwości jest wiele, m.in.:

• prowadzenie otwartych konsultacji społecznych,
• inwestycje w lokalną kulturę i edukację,
• tworzenie przestrzeni wspólnych dla mieszkańców,
• wspieranie lokalnych inicjatyw oddolnych.

Jedno jest pewne – konkretne, dobrze przemyślane działania mogą naprawdę zmienić oblicze małych miast. Na lepsze.

Wnioski z programów pilotażowych i konferencji branżowych

Doświadczenia płynące z programów pilotażowych i konferencji poświęconych rewitalizacji to prawdziwa skarbnica wiedzy. To właśnie tam rodzą się pomysły, które później zmieniają rzeczywistość. Analiza tych inicjatyw pozwala lepiej zrozumieć wyzwania, z jakimi mierzą się samorządy, oraz narzędzia, które mogą im pomóc.

Konferencje branżowe to nie tylko prezentacje i wykłady. To przede wszystkim przestrzeń do rozmów, wymiany doświadczeń i budowania relacji. Spotykają się tam:

• urzędnicy samorządowi,
• eksperci i specjaliści ds. rewitalizacji,
• lokalni liderzy i aktywiści,
• przedstawiciele organizacji pozarządowych.

Dzielą się oni sprawdzonymi rozwiązaniami, które – odpowiednio dostosowane – mogą zadziałać także w innych miejscach. Dzięki temu powstają strategie, które są nie tylko skuteczne, ale też akceptowane przez społeczność.

Warto zadać sobie pytanie: czy są tam pomysły, które mogą całkowicie zmienić nasze podejście do rewitalizacji? Może warto spojrzeć na nią nie jak na projekt infrastrukturalny, ale jako proces społeczny? Odpowiedzi na te pytania mogą być kluczem do budowania silniejszych, bardziej zintegrowanych lokalnych wspólnot.

Przyszłość rewitalizacji małych miast w Polsce

Rewitalizacja mniejszych miast w Polsce to nie tylko kwestia urbanistyki — to wyzwanie społeczne, strategiczne i cywilizacyjne. W obliczu dynamicznych zmian demograficznych, gospodarczych i klimatycznych, konieczne jest podejmowanie odważnych i przemyślanych działań. Bez realnego zaangażowania mieszkańców trudno mówić o trwałej zmianie.

Współpraca to fundament skutecznej rewitalizacji. Samorządy, lokalne społeczności i przedsiębiorcy muszą działać wspólnie, by przeciwdziałać degradacji przestrzeni i poprawiać jakość życia. Rewitalizacja to nie tylko nowe nawierzchnie i odmalowane elewacje — to przede wszystkim nowe życie dla dzielnic, ulic i ludzi.

W nadchodzących latach konieczne będzie odejście od schematycznych rozwiązań. Infrastruktura pozostaje ważna, ale kluczowe stają się działania społeczne, takie jak:

• integracja mieszkańców,
• wsparcie zawodowe,
• przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,
• łączenie różnych grup i interesów w ramach wspólnych projektów.

Zrównoważony rozwój to droga do przywrócenia życia zdegradowanym miejscom i nadania im nowej tożsamości. Czasem wystarczy jeden dobry pomysł, by zmienić wszystko.

Trendy i wyzwania na 2025 rok i kolejne lata

Rewitalizacja małych miast w nadchodzących latach musi iść w parze z troską o środowisko i jakość życia mieszkańców. Rosnące oczekiwania społeczne oraz zmiany migracyjne wymagają elastycznych i przemyślanych strategii, które odpowiadają na realne potrzeby lokalnych społeczności.

Niektóre miasta już dziś wyznaczają kierunek zmian. Przykłady to:

• Pleszew — wdrażanie zielonej infrastruktury,
• Słupca — rozwój cyfrowych usług miejskich.

To nie są puste hasła, lecz konkretne działania przynoszące wymierne efekty.

Wdrażanie zrównoważonych praktyk to dziś konieczność, nie opcja. Obejmuje to m.in.:

• energooszczędne budynki,
• inteligentne systemy transportowe,
• technologie wspierające partycypację społeczną.

Nowoczesne narzędzia, takie jak czujniki jakości powietrza czy aplikacje do zgłaszania pomysłów przez mieszkańców, mogą znacząco usprawnić procesy rewitalizacyjne. Jednak technologia to tylko narzędzie — kluczowe jest jej mądre wykorzystanie:

• Czy odpowiada na lokalne potrzeby?
• Czy angażuje mieszkańców?

Jeśli tak — działa.

Potencjał rozwoju i trwałość efektów rewitalizacji

Trwałość efektów rewitalizacji to nie kwestia szczęścia, lecz efekt dobrze zaplanowanej i konsekwentnie realizowanej strategii. Proces ten zaczyna się od analizy:

• potrzeb lokalnej społeczności,
• dostępnych zasobów,
• potencjału danego miejsca.

To jednak dopiero początek. Równie ważne są:

• monitorowanie postępów,
• wyciąganie wniosków,
• gotowość do wprowadzania korekt.

Elastyczność to dziś nie luksus, lecz konieczność.

Rola mieszkańców jest nie do przecenienia. Ich zaangażowanie, poczucie wpływu i aktywność to fundament każdej udanej rewitalizacji. Gdy ludzie czują, że mają realny wpływ na otoczenie, chętniej uczestniczą w zmianach i dbają o wspólną przestrzeń.

Przykład? Nowa Sól — miasto, w którym mieszkańcy aktywnie uczestniczyli w planowaniu przestrzeni publicznych. Efekty:

• wzrost poczucia wspólnoty,
• większa odpowiedzialność za otoczenie,
• realna, trwała zmiana.

To właśnie podejście oparte na dialogu, współpracy i wzajemnym szacunku może stać się siłą napędową długofalowego rozwoju małych miast w Polsce.